A Venerable e Ilustre Confraría do Noso Pai Xesús Nazareno e da Santísima Virxe das Dores foi fundada no ano 1730 polos padres Pedro Chalatayud e Francisco Carbajosa, da Compañía de Xesús —cando era arcebispo desta cidade o ilustrísimo señor Xosé de Yelmo Santibáñez— e por aristócratas cabaleiros na capela de San Caetano. En primeiro lugar, foron admitidos o noso santo padre Clemente XIII, o noso católico rei don Felipe V, o ilustrísimo señor Xosé de Yelmo Santibáñez (arcebispo de Santiago), don Antonio Fernández de Traba (provisor e vigairo xeral do Arcebispado), o licenciado don Uberto de Hermida e Porras (reitor de San Miguel dos Agros) e os párrocos da capela de San Caetano.

A Confraría constituíuse en Santiago o 26 de maio de 1731, data na que o fiscal do Arcebispado, don Xoán Manuel Argaiz, aprobou e asinou as primeiras constitucións.

Os fins da devandita Confraría ou irmandade de devotos foron, nun comezo e entre outros, os de consolar, asistir, acompañar e inhumar os sentenciados á última pena. Para tal fin, a esta Confraría ou asociación concedéuselle en propiedade unha parcela no cemiterio de Pastoriza. No ano 1738, incorporouse a esta Confraría a Arquiconfraría de San Xoán Degolado da Nación Florentina de Roma, cuxa bula de privilexio outorgada polos romanos pontífices se conserva nos arquivos desta Confraría. No ano 1742, trasladouse a súa sede á igrexa de San Miguel desta cidade. No ano 1752, outorgouse a escritura de venda, pola cal a parroquia cede por un prezo convido  a capela, as sepulturas, a sancristía e o altar, onde na actualidade está colocada a imaxe da Virxe, obra do escultor Prado. Posteriormente, noutra escritura do ano 1768, adquiriuse a capela que dá fronte ao altar da Virxe, onde se venera a imaxe do noso Pai Xesús Nazareno coa Cruz, obra de Ferreiro. No ano 1770, esta Confraría incorporouse á Facenda do Estado para asistir os axustizados, como así consta na Audiencia do Criminal e na Capitanía Xeral.

Realiza as seguintes funcións relixiosas: o triduo ao noso Pai Xesús Nazareno en Coresma; a solemne novena á Santísima Virxe das Dores, que remata o mesmo día que a Igrexa celebra a súa festa (venres anterior a Venres Santo) e na que, ao finalizar, sae a procesión das Dores; celebra a cerimonia do Santo Encontro, todos os Venres Santos na praza da Quintana e, a continuación, percorre as rúas da nosa cidade en procesión con todas as imaxes que interveñen. Ademais, todos os meses celébrase unha misa polos confrades defuntos, misa que actualmente ten lugar todos os terceiros venres de cada mes.

Convén advertir que esta Confraría no ano 1802 conseguiu unha bula do prior xeral dos servitas de Roma, incorporouna á devandita orde e concedéuselle a graza e indulxencias. Posteriormente, o papa León XII concedeulles tamén indulxencias de grazas e altar privilexiado a todos os confrades que celebrasen a misa nos altares desta Confraría.

O Concello de Santiago solicitoulle a esta Confraría a realización da procesión do Xoves Santo durante varios anos, ao non dispoñer de imaxes para a procesión debido á que foron destruídas polos franceses. Hai constancia destas solicitudes a partir de 1809.

Nota: Están en poder da Confraría libros manuscritos onde se recollen as constitucións e as bulas pontificias da gran suma de indulxencias, que se lle concederon desde o ano da súa fundación (1731).

VIRXE DAS DORES

A Virxe das Dores está situada nunha fornela e atópase franqueada a cada lado por dúas columnas de orde corintia que sosteñen o taboado.

Manuel de Prado Mariño, a quen o profesor Otero Túñez chega a considerar como unha das figuras máis importantes da imaxinería neoclásica española, será quen retoque a imaxe da Dolorosa que, como o mesmo escultor nos dirá no seu currículo, fora realizada por un dos mellores escultores desta cidade. E a súa intervención será tan profunda que, a dicir do propio Manuel de Prado, sería irrecoñecible mesmo para o propio autor.

A imaxe aséntase sobre a perna esquerda deixando a dereita exonerada de peso, o que dá lugar a unha graciosa curvatura que aínda se remarca máis coa postura das mans, lixeiramente desprazadas do eixe da figura. No peito alberga un pequeno relicario que contén, segundo figura nel escrito, unha das espiñas da coroa. A peza de ourivería está realizada en prata, como a rica coroa da cabeza e o puñal que leva cravado no peito.

NOSO PAI XESÚS NAZARENO

O paso procesional atópase dentro da fornela central do retablo, que se sitúa no primeiro tramo ao lado da epístola. Un retablo que polo movemento que presenta, así como polas reiterativas volutas e as placas do segundo corpo, ben podería estar datado na década de 1780. Os encartados das roupas tallares, o moldeado das figuras e o propio canon co que están concibidas non fan dubidar da súa atribución a Manuel de Prado. Pola contra, ben poderían ser realizadas ao mesmo tempo que o retablo, aínda que é certo que a policromía da que están dotadas pode levar a pensar en datas posteriores, poida que por un repinte, e quizais se trate daquel que en 1857 realiza Vicente Cardama.

Manuel de Prado déixanos neste grupo, que pertence á Confraría do Noso Pai Xesús Nazareno e da Santísima Virxe das Dores, tres figuras con peculiaridades artísticas moi diferentes. A de Xesús que, seguindo aquel costume nado a finais do século XVII, se nos mostra vestida cunha túnica púrpura tecida. Esta figura destaca sobre todo polo seu valor espiritual, xa que é imposible que poida pasar desapercibida para o espectador sen espertar nel un sensible rumor piadoso e unha especial irradiación de bondade. O seu rostro, dotado duns pómulos marcados, exentos de morbideza, vólvese buscando ese punto de vista necesario para que poida ser contemplado na súa totalidade, ao que contribúen os ollos entornados e a boca entreaberta, pola que parece escapar parte da vida; ollos cos que logra establecer un profundo diálogo, cheo de tristeza, con aqueles que se atreven a alzar a súa mirada. As súas faccións aparecen enmarcadas por unha longa melena labrada a base de longos sucos, pero da que cae un guecho sobre o ombreiro dereito, mentres que o resto se recolle sobre a orella esquerda e deixa ao descuberto o pescozo e unha barba que termina dividida en dous ondulados guechos que fan patente o castigo sufrido; con todo, non hai nelas máis que seguridade e unha serenidade envolta en melancolía, a daquel que sabe que se está cumprindo a vontade do Pai.

SAN XOÁN E A VERÓNICA

As imaxes de San Xoán e a Verónica forman parte, xunto coa Dolorosa e co Nazareno, do Santo Encontro que os Venres Santos se celebra na praza da Quintana e na posterior procesión polas rúas de Santiago. Estas imaxes son tamén de Prado.